Gian lận báo cáo tài chính: Hiểu rõ – Nhận diện – Ngăn chặn

Gian lận báo cáo tài chính là hành vi cố ý trình bày sai lệch thông tin tài chính nhằm che giấu tình trạng thực của doanh nghiệp. Dù động cơ là để thu hút nhà đầu tư, vay vốn dễ dàng, hay để đạt KPI nội bộ, thì hậu quả đều rất nghiêm trọng: mất niềm tin, sụp đổ tài chính, thậm chí là phá sản. 

Vậy gian lận báo cáo tài chính là gì? Làm sao để nhận diện? Và kiểm toán viên thường phát hiện bằng cách nào? 

Gian lận báo cáo tài chính là gì? 

Đây là hành vi cố tình thao túng số liệu trong báo cáo tài chính để tạo ra một bức tranh tài chính “đẹp hơn thực tế”. Các gian lận có thể đến từ doanh thu, chi phí, tài sản, công nợ, dòng tiền,… 

Một số ví dụ thực tế: 

• Ghi nhận doanh thu “ảo” để làm đẹp kết quả kinh doanh. 

• Trì hoãn ghi nhận chi phí sang kỳ sau. 

• Thổi phồng tài sản hoặc che giấu nợ phải trả.  

Các động cơ gian lận báo cáo tài chính 

Áp lực về tài chính và kết quả kinh doanh 

• Đạt chỉ tiêu lợi nhuận do cổ đông, ban giám đốc hoặc công ty mẹ đề ra. 

• Tránh thua lỗ, tránh bị kiểm soát đặc biệt hoặc hủy niêm yết. 

• Tăng giá trị cổ phiếu hoặc hấp dẫn nhà đầu tư. 

• Duy trì tỷ lệ tài chính nhất định để đáp ứng điều kiện vay nợ (ví dụ: hệ số thanh toán, hệ số nợ). 

Ví dụ: Doanh nghiệp sắp thua lỗ nên ghi nhận doanh thu ảo để làm đẹp kết quả kinh doanh cuối kỳ. 

Lợi ích cá nhân của nhà quản lý 

• Thưởng theo lợi nhuận: nhiều lãnh đạo cấp cao được trả thưởng, chia cổ tức hoặc hưởng cổ phiếu ESOP theo kết quả tài chính. 

• Thăng tiến trong sự nghiệp: làm đẹp số liệu để thể hiện năng lực quản lý. 

• Trốn tránh trách nhiệm: che giấu lỗ, nợ hoặc sai sót trong quản lý. 

Ví dụ: Giám đốc tài chính sửa số liệu để không bị quy trách nhiệm trong giai đoạn doanh nghiệp suy giảm. 

Áp lực từ thị trường và nhà đầu tư 

• Kỳ vọng của thị trường chứng khoán: Doanh nghiệp niêm yết thường bị áp lực duy trì tăng trưởng đều đặn. 

• So sánh với đối thủ cùng ngành: Doanh nghiệp không muốn bị đánh giá là “tụt hậu”. 

• Tạo dựng hình ảnh thương hiệu tài chính tốt: dễ gọi vốn, tăng giá trị thị trường. 

Ví dụ: Công ty startup “thổi phồng” doanh thu để huy động vốn vòng tiếp theo. 

Yếu tố nội bộ doanh nghiệp – Lỗ hổng trong kiểm soát 

• Hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém, dễ bị lợi dụng để sửa số liệu, hợp thức hóa chứng từ. 

• Ban lãnh đạo can thiệp trực tiếp vào quá trình lập báo cáo. 

• Thiếu sự giám sát từ hội đồng quản trị hoặc kiểm toán nội bộ. 

Thái độ, nhận thức và đạo đức (Yếu tố “Rationalization”) 

• Người thực hiện tự biện minh rằng hành vi là “tạm thời”, “vì lợi ích công ty”. 

• Văn hóa doanh nghiệp chấp nhận làm sai để đạt mục tiêu. 

• Thiếu đạo đức nghề nghiệp trong đội ngũ tài chính/kế toán. 

>> Tìm hiểu: Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp dưới góc nhìn kiểm toán viên

Mô hình TAM GIÁC GIAN LẬN (Fraud Triangle – Donald Cressey) 

Gian lận thường xảy ra khi hội tụ đủ 3 yếu tố: 

3. Các thủ thuật gian lận phổ biến 

Ảnh hưởng của gian lận báo cáo tài chính 

Việc gian lận báo cáo tài chính để lại hậu quả nghiêm trọng không chỉ cho doanh nghiệp thực hiện hành vi gian lận, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến các bên liên quan như nhà đầu tư, ngân hàng, thị trường tài chính và cả nền kinh tế. 

Dưới đây là phân tích chi tiết về ảnh hưởng của gian lận báo cáo tài chính: 

Ảnh hưởng đến doanh nghiệp gian lận 

• Suy giảm uy tín và hình ảnh thương hiệu 

• Mất lòng tin từ nhà đầu tư, khách hàng, đối tác và công chúng. 

• Gây tổn hại lâu dài cho thương hiệu, thậm chí mất khả năng phục hồi. 

• Chịu hậu quả pháp lý và tài chính 

• Bị xử phạt hành chính, hình sự, buộc hoàn nguyên báo cáo tài chính. 

• Có thể bị kiện tụng từ cổ đông hoặc bên bị ảnh hưởng 

• Bị hủy niêm yết khỏi sàn chứng khoán, khó tiếp cận vốn. 

• Tác động nội bộ nghiêm trọng 

• Ban lãnh đạo có thể bị cách chức, truy tố hình sự. 

• Nhân viên mất tinh thần, nghỉ việc hàng loạt. 

• Đối mặt với khủng hoảng truyền thông và nội bộ. 

Ảnh hưởng đến nhà đầu tư & cổ đông 

• Mất mát tài chính lớn khi cổ phiếu lao dốc hoặc phá sản. 

• Quyết định đầu tư sai lầm do thông tin sai lệch. 

• Thiếu lòng tin vào thị trường tài chính, làm giảm động lực đầu tư dài hạn. 

Ảnh hưởng đến đối tác & ngân hàng 

• Ngân hàng & tổ chức tín dụng có thể cho vay dựa trên thông tin sai → rủi ro tín dụng cao. 

• Nhà cung cấp bị mất niềm tin, chấm dứt hợp đồng hoặc yêu cầu thanh toán trước. 

• Khách hàng lo ngại về tính minh bạch và độ bền vững của doanh nghiệp 

Ảnh hưởng đến thị trường tài chính & nền kinh tế 

• Làm méo mó dữ liệu thị trường → cản trở sự minh bạch và hiệu quả phân bổ vốn. 

• Tạo hiệu ứng domino nếu nhiều doanh nghiệp gian lận bị phát hiện cùng lúc. 

• Gây mất lòng tin vào hệ thống kiểm toán, chuẩn mực kế toán và cơ quan quản lý. 

Ảnh hưởng tới nghề nghiệp Kế toán – Kiểm toán 

• Mất uy tín nghề nghiệp khi các kiểm toán viên không phát hiện hoặc đồng lõa. 

• Gây áp lực về đạo đức nghề nghiệp và tăng yêu cầu kiểm soát chất lượng kiểm toán. 

• Các vụ bê bối có thể dẫn đến việc siết chặt quy định ngành (ví dụ: sau vụ Enron → ra đời Đạo luật Sarbanes-Oxley – SOX ở Mỹ). 

>> Tổng hợp các vụ bê bối rúng động giới tài chính thế giới

Phát hiện gian lận báo cáo tài chính như thế nào? 

Các kiểm toán viên và nhà phân tích tài chính sử dụng nhiều công cụ và kỹ thuật để phát hiện gian lận. Một số cách thường gặp: 

Phân tích tỷ số tài chính: So sánh biên lợi nhuận, tỷ số thanh toán, chu kỳ chuyển đổi tiền mặt qua các năm để phát hiện dấu hiệu bất thường. 

Mô hình phát hiện gian lận (ví dụ: Beneish M-score): Dựa trên các chỉ số như tốc độ tăng doanh thu, thay đổi công nợ, hàng tồn kho… để đánh giá khả năng có gian lận. 

Kiểm tra bằng chứng kiểm toán: 

• Kiểm tra hợp đồng, biên bản giao nhận, hóa đơn… để đối chiếu với doanh thu ghi nhận. 

• Xác nhận số dư công nợ, hàng tồn kho với bên thứ ba. 

Kỹ thuật phỏng vấn và quan sát: 

• Nhận diện sự mâu thuẫn trong lời khai của nhân sự, thay đổi đột ngột trong quy trình vận hành 

Một số case gian lận báo cáo tài chính nổi tiếng 

Enron (Mỹ) – “Quả bom tài chính” lớn nhất lịch sử kế toán 

• Thời điểm phát hiện: 2001 

• Gian lận: Enron sử dụng các công ty con để giấu nợ, tạo ra doanh thu “ảo”, và làm phồng lợi nhuận thông qua các giao dịch giả. Họ áp dụng kế toán theo phương pháp “mark-to-market” để ghi nhận lợi nhuận kỳ vọng thay vì lợi nhuận thực tế. 

• Hệ quả: Công ty phá sản, hơn 20.000 người mất việc, Arthur Andersen – một trong Big5 công ty kiểm toán thời đó – cũng tan rã do liên quan đến việc che giấu gian lận. 

-> Góp phần ra đời Đạo luật Sarbanes-Oxley (SOX) – cải cách quản trị và kiểm soát nội bộ tại Mỹ. 

Toshiba (Nhật Bản) 

• Thời điểm phát hiện: 2015 

• Gian lận: Công ty đã thổi phồng lợi nhuận hơn 1.2 tỷ USD trong suốt 7 năm bằng cách trì hoãn ghi nhận chi phí, ghi nhận doanh thu sớm và gây áp lực xuống cấp dưới để đạt mục tiêu lợi nhuận. 

• Hệ quả: CEO và ban lãnh đạo phải từ chức, uy tín thương hiệu Toshiba bị tổn hại nghiêm trọng. 

Như vậy, gian lận báo cáo tài chính là hành vi nguy hiểm có hệ lụy sâu rộng, từ việc phá hủy doanh nghiệp, thiệt hại nhà đầu tư, làm méo mó thị trường, cho đến làm xói mòn lòng tin xã hội vào hệ thống tài chính. 

———

KLE Mentoring Program

Cơ sở 1: Số 9, ngõ Chùa Liên Phái, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội

Cơ sở 2: Số 3, phố Thọ Tháp, quận Cầu Giấy, Hà Nội.

Hotline: 097 7532090

Email: info@kle.edu.vn

Website: https://kle.edu.vn/

KLE Mentoring Program

Đơn vị đào tạo ACCA, Thi tuyển dụng Kiểm toán, tư vấn tài chính Big4, Nonbig và Tiếng Anh giao tiếp, Ielts.
Với đội ngũ giảng viên là 100% ACCA Members cùng kinh nghiệm thực chiến trong lĩnh vực kế toán – kiểm toán và tài chính, KLE không chỉ mang đến kiến thức nền tảng vững chắc mà còn giúp học viên phát triển kỹ năng ứng dụng thực tế. Không chỉ là chương trình đào tạo truyền thống, KLE tạo ra một môi trường học tập thực tiễn, nơi mối quan hệ giữa người học và giảng viên không dừng lại ở giảng dạy kiến thức mà còn phát triển sâu hơn thành mối quan hệ Mentee – Mentor.